محمد ظلّی معروف به اولیا چلبی (به ترکی عثمانی: Evliya Çelebi) کاشف و جهانگرد معروف اهل عثمانی از قوم آبخازیا بود.
او طی یک دوره چهل ساله به سفر در خاک امپراتوری عثمانی و سرزمین‌های همجوار پرداخت و تجربیات و دیده‌هایش را در سفرنامه‌ای با نام سیاحت‌نامه اولیا چلبی نوشت.
وی در سال ۱۰۲۰ هجری قمری در استانبول متولد شد. خانواده او که تبارشان را به خواجه احمد یسوی می‌رساندند از مهاجرانی بودند که پس از فتح استانبول، از کوتاهیه بدانجا کوچیدند. او در مدرسه زبان‌های عربی و فارسی و موسیقی را آموخت و سپس به دربار عثمانی راه یافت.
اولیاء چلبی ۴۰ سال از عمرش را به سیر و سیاحت در قلمرو امپراطوری عثمانی و سرزمین‌های اطراف آن کرد.
اولیاء چلبی
سفر خود را از استانبول با نوشتن خصوصیات این شهر شامل ساختمان‌ها، بازارها، رسوم و فرهنگ آن آغاز کرد و به تمام آناتولی، خاورمیانه، قفقاز، سودان، صحرای عرب تا شمال حبشه، روم اروپایی، آلبانی، رومانی، مجارستان، وین، آلمان، هلند، بوسنی هرزگوین، جنوب روسیه، تمامی سرزمین‌های عرب و بخش‌هایی از ایران از جمله تبریز و شهرهای اطراف آن سفر کرد.
اولیاء چلبی در سفرنامه خود می نویسد:
«… نام این شهر را در زبان فارسی تبریز می‌گویند یعنی تب را می‌ریزد. حقیقتاً یک نفر مریض تب‌دار اگر به این شهر وارد شود و از آب گوارا و هوای لطیف این شهر استشمام کند از تب خلاص می‌شود.
زبیده خاتون زن هارون‌الرشید آب و هوای این شهر را بسیار پسندیده و این خاک پاک عبیرآمیز را محل سرور و خوشگذرانی خود کرده است.
در زمان المتوکل زلزله عظیمی واقع شد و شهر به کلی خراب و منهدم گردید و قریب چهل هزار نفر جان سپردند.»
منبع: تبریزپدیا