tabriztrip

عمارت عالی قاپو تبریز با نام دیگر شمس‌العماره تبریز که در محل فعلی کاخ استانداری آذربایجان قرار داشته‌است، ساختمان چهارطبقه‌ای بوده که دارای عمارت کلاه‌فرنگی نیز بوده‌است و بنای آن را به «نجف‌قلی خان» پسر «مرتضی‌قلی خان» نسبت داده می‌شود. ابتدا این بنا را «درب اعلی» نامیده‌اند و در زمان عباس میرزا که به محل حکمرانی ولی‌عهد تبدیل شد به «عالی قاپو» موسوم گردید. در دوران ولی‌عهدی ناصرالدین شاه به «شمس العماره» تغییر نام داد و نهایتاً در دورهٔ مظفرالدین شاه با تعمیر کلی بنا، عمارت حرم‌خانه را نیز بر آن افزودند. پس از انقلاب مشروطیت و فروپاشی سلسلهٔ قاجار به محل استقرار والی آذربایجان تبدیل شد. در سال ۱۳۱۲ خورشیدی این بنا آتش گرفت و بسیاری از بخش‌های مربوط به دورهٔ زندیه وقاجاریه از بین رفتند.

در مورد نام این مجموعه دو نظریه وجود دارد:

در زمان حکومت دودمان صفویه در رقابت با دولت عثمانی که مقر حکومت آن‌هارا (باب عالی) می‌گفتند شاهان صفوی هم دستور دادند مقر و عمارت حکومتی خود در تبریز و سپس در اصفهان به نام عالی قاپو نامیده شود.
عده‌ای هم براین عقیده‌اند که عالی قاپو در اصل (آلاقاپو) به معنای درب رنگی (درب قرمز) بوده، زیرا (آلا) در ترکی به معنای قرمزاست.

تاریخچه

در محل کنونی کاخ استانداری عمارت چهارطبقه زیبایی بود با کلاه فرنگی بلندی که آن را شمس‌العماره می‌گفتند. این بنا را نجفقلی خان پسر مرتضی قلی خان دنبلی ساخته بود. درآن هنگام این عمارت را (عالی قاپو) می‌گفتند. درزمان عباس میرزا نایب السلطنه مقر ولیعهد فتحعلی شاه شد و نام آن به عالی قاپو مبدل گشت. هنگام ولیعهدی ناصرالدین میرزا نام شمس‌العماره گرفت. درزمان مظفرالدین شاه تعمیرات کلی و اساسی درآن به عمل آمد و در پشت آن یعنی قسمت شمال باغ عالی قاپو، عمارت حرمخانه احداث گردید. درزمان اقتدار حکومت قاجار صحن و محیط باغ عالی قاپو در روز عاشورا محل عزاداری دسته جات قمه زن و سینه زن بودکه ازطرف ولیعهد به دسته باشی‌ها، طاقه شال انعام می‌دادند و ابوالحسن خان اقبال آذر در مراسم شبیه خوانی ماه محرم دراین محوطه هنرنمایی بی نظیری از خود نشان می‌داد.

پس از انقراض سلسله قاجار مجموعه شمس‌العماره مقر والی و استاندار آذربایجان شد. در سال ۱۳۱۲ شمسی هنگام استانداری ادیب السلطنه سمیعی دراین کاخ آتش افتاد و قبه و قسمت فوقانی آن که شاهکاری از هنر معماری دوره زندیه و قاجاریه محسوب می‌شد از بین رفت. گویی این آتش درجان مردم افتاده بود، فردای آن روز ترانه و تصنیف حزن‌انگیز ساختند به این مضمون:

الین ده لاله گئتمه خیاله/ اوت توتوب یانوب شمس‌العماره

ترجمه: ای که در دستت گلهای لاله گرفته‌ای، به فکر مرو، شمس‌العماره آتش‌گرقته و سوخته است.

این تصنیف سال‌ها بر سر زبان عوام بود و به ادیب السلطنه سمیعی استاندار وقت تهمت می‌زدند که خود عمداً این کار را کرده.

عده‌ای از محققان عقیده دارند که عالی قاپو اصفهان را از روی نقشه عمارت عالی قاپو تبریز ساختند، زیرا این عمارت قبلاً در زمان شاه عباس اول نیز وجود داشت.

در سال ۱۳۱۳ بقیه کاخ دراثر جریان سیل وحشتناک، قسمتی از عمارت مزبور خسارت فراوان دید و بقیه و بخشی از تاق‌های آن فروریخت و سرانجام باقی‌مانده عمارت و اتاق‌های آینه کاری شده و نقاشی شده درسال۱۳۲۶هنگام استانداری علی منصور به کلی تخریب و در جای آن ساختمان جدید استانداری بنا شد که در سال ۱۳۳۳ شمسی عملیات ساختمانی آن پایان یافت. دراین ایام تمام درختان بلند و کهنسال و بی‌نظیر عالی‌قاپو نیز در هنگام تجدید بنا قطع گردید. علی منصور نیز مانند ادیب السلطنه سمیعی به اتهام انهدام یک بنای زیبای تاریخی در بین مردم مورد سرزنش و انتقاد قرار گرفت.

عمارت حرم‌خانه تبریز

بعد در بخش غربی عالی قاپو یا استانداری امروزی تشکیلات معظم بانک ملی ایران شعبه مرکز تبریز احداث شد. در سال ۱۳۴۸ نیز عمارت حرمخانه در شمال شرقی استانداری تخریب و عمارت امروزی فرمانداری بنا شد.