موزه بازار و مشاغل تبریز یکی از منحصربفردترین موزه‌های کشور می‌باشد که توسط شهرداری منطقه هشت در مجاورت بازار تاریخی تبریز احداث شده است و اولین موزه تخصصی بازار در کشور است.
این موزه به همت برادران سرابی تشکیل شده و شامل تمام اشیاء بکار رفته در مشاغل سنتی تبریز است که در سه طبقه مجزا، بخشی از زیبایی‌های فرهنگی، ظرائف هنری و آداب و رسوم تبریز قدیم را در خود گنجانده است. یک طبقه از این مجموعه با حجره‌های صنوف مختلف به موزه بازار و دو طبقه آن به نمایشگاه تصاویر تاریخی تبریز و نمایشگاه فرش تبریز اختصاص یافته است. سینمای تخصصی موزه از دیگر بخش‌های این موزه جذاب است که امکان آشنایی بازدیدکنندگان با تصاویر و مستندهای خاطره‌انگیز از بازار را فراهم کرده‌است. در این موزه ۱۱ غرفه وجود دارد که به معرفی مشاغل درحال‌فراموشی در تبریز می‌پردازد که از آن جمله می‌توان به آهنگری، عطاری، عکاسی سنتی و نجاری اشاره کرد.
معماری موزه بازار و مشاغل متاثر از بافت تاریخی محدوده بازار و یخچال صادقیه می‌باشد که طرح‌های خاص سنتی توسط معماران بنام تبریز در این مجموعه اجرا شده است.
ایده ی راه اندازی موزه ای منحصر به فرد، از ۲۵ سال پیش در ذهن «سرابی»های جوان شکل گرفت. چشمان این دو، در پستوی خانه های قدیمی روستاهای آذربایجان، در بازار تاریخی تبریز، در میدان گجیل، در سردابه ی خانه باغ ها، در انبار مغازه های قدیمی دنبال اشیایی می گشت که نشان از تاریخ در خود داشته باشد، سندی و وسیله ای قدیمی که روایتگر واقعی گذشته و جام جهان نمای فرهنگ، ادبیات و آداب و رسوم ایرانیان و مردم آذربایجان باشد.
عکس های قدیمی، کتاب ها نسخ خطی، فلزات زنگ زده، همه و همه گوهر نابی بودند که «سرابی» ها به جای خرید خانه و ویلا و ماشین، خریدار سینه چاک آنها بودند. از دل آن کتابها و اسناد و عکس ها، می شد شیوه ی زندگی، امکانات و وسایل به کار گرفته شده در عهد قدیم را عینیت بخشید.
ایده راه اندازی موزه ای منحصر به فرد، از ۲۵ سال پیش در ذهن برادران سرابی اقدم شکل گرفت. چشمان این دو، در پستوی خانه های قدیمی روستاهای آذربایجان، در بازار تاریخی تبریز، در میدان گجیل، در سردابه خانه باغ ها، در انبار مغازه های قدیمی دنبال اشیایی می گشت که نشان از تاریخ در خود داشته باشد، سندی و وسیله ای قدیمی که روایتگر واقعی گذشته و جام جهان نمای فرهنگ، ادبیات و آداب و رسوم ایرانیان و مردم آذربایجان باشد.
عکس های قدیمی، کتاب های خطی، فلزات زنگ زده، همه و همه گوهر نابی بودند که برادران سرابی به جای خرید خانه و ویلا و ماشین، خریدار سینه چاک آنها بودند. از دل آن کتاب ها و اسناد و عکس ها، می شد شیوه زندگی، امکانات و وسایل به کار گرفته شده در عهد قدیم را عینیت بخشید. اگر در یک عتیقه فروشی و سمساری پای می‌گذاشتند، با توجه به ذهنیت و مطالعات قبلی، دنبال اشیایی می‌گشتند که نمونه واقعی و اصلی آن اکنون در این مغازه‌ها و خانه‌ها به دست فراموشی سپرده می‌شدند و بدین ترتیب، جمع آوری این اشیاء نیز، از ابتدا با هدف و برنامه‌ای خاص و از پیش طراحی شده پیش می‌رفت. هدفی که در دورنمای آن، راه اندازی «اولین موزه مشاغل ایران» بر پیشانی اش نقش بسته بود.
بدین ترتیب رضا و یعقوب سنگ بنای نخستین موزه مشاغل را در شهر تبریز پی‌ریزی کردند. در گام نخست نیز ۱۲ شغل تعریف شده و اقدامات اولیه برای تهیه ابزارآلات آنها صورت گرفت. این مشاغل عبارت بودند از:
تلگراف خانه:
یکی از غنی ترین و دیدنی ترین بخش این موزه به وسایل تلگراف خانه قدیم اختصاص دارد. دستگاه فرستنده و گیرنده تلگراف (مربوط به دوره ناصرالدین شاه) و دستگاه کوچک مولد برق که با دست شارژ میشد، از اشیای گرانبها و ماندگاری است که سرابی با زحمت و هزینه ای گزاف موفق به تهیه آن شده و به رغم اصرار برخی موزه ها و ادارات سایر شهرها، آن را نفروخته است. کاغذهای تلگراف مربوط به ۱۰۰ سال قبل و نیز کاغذ تلگراف محمد نخجوانی (بنیانگذار کتابخانه ملی تبریز)، قپان (ترازوی بزرگ توزین کالاها)، از جمله آثاری است که اینجا دیده می شود.
به گفته سرابی، تلگراف خانه های قدیم، هم به کار ارسال پیام های تلگرافی می‌پرداختند و هم وظیفه ارسال محموله‌های پستی را عهده دار بودند بنابراین، تشریح چهره پردازی و واقع نمایی این شغل از اهمیت ویژه ای برخوردار است.
برای مسئول تلگراف خانه نیز با الهام از عکسهای قدیمی به جا مانده مردی مجسّم خواهد شد که نشسته بر روی صندلی چوبی، استکان کمر باریک چایی بر روی میز کاغذهای تلگراف را برانداز می کند.
عطاری:
عطاری هر چند اکنون شغل منسوخ و کمیابی است اما در عهد قدیم یکی از مشاغل حساس و پراهمیت به شمار می رفت. جعبه های عطاری، قوطی های خارجی رایج در زمان قاجار که از یکی از روستاهای شهرستان اهر کشف و خریداری شده در این غرفه عرضه شده اند.
بقالی و بنکداری:
کیسه های قدیمی حنا، کله قندهای زرد شده و به جا مانده از آن زمان، قوطی های چای، بخشی از دارایی های این غرفه است. سرابی کیسه های حنا را از یک پیرزن آذربایجانی و با خواهش و تمنا خریده است.
شیشه های گلاب و عطر هم در مغازه های بقالی قدیم وجود داشت که نمونه هایی از آن اکنون تهیه شده است.
بزازی و پارچه فروشی:
یکی دیگر از مشاغلی که در دوران قدیم بسیار پررونق بود، بزازی و پارچه فروشیاست. پارچه های رنگارنگ ، حریرهای چشم نواز، مخمل های سرخ و لطیف، ترمه های زیبا همه یادگاران آن دوران است. آرشین از ابزار اندازه گیری و متراژ پارچه ها بود که نمونه ای قدیمی از آن خریداری شده است. سرابی در تلاش است تا یکی از شهروندان کهنسال تبریزی را راضی کند تا نمونه هایی از پارچه های قدیمی را که در صندوق خانه اوست به این گنجینه ارزشمند بفروشد.
نجاری:
اره ها، رنده ها، گیره های مخصوص نگه داری چوب و الوار، میخ و چکش قدیمی، از ابزار آلات جمع آوری شده این بخش است.
آهنگری:
این بخش شامل آهن آلات، فلزات و آلیاژهای قدیمی و کوره های ذوب فلزات، زنجیر و کباده و داس است. به گفته سرابی، آن قدر آهن آلات در این مدت جمع آوری شده که وزن آنها بالغ بر دو سه تن می شود. تا آنجا که انتقال و جابجایی آنها کار بسیار مشکلی بود.
دواخانه (داروخانه):
امروزه وقتی به یک کسالت و ناراحتی مبتلا می شوید نسخه به دست به یک داروخانه مراجعه کرده و داروهای خود را اعم از کپسول، قرص و آمپول دریافت می کنید. اما جالب است بدانید که حدود ۱۰۰ سال پیش، این شکل داروفروشی وجود نداشت. داروها اکثراً به شکل مایعاتی بود که در شیشه های قهوه ای رنگ نگهداری می شدند. شیشه هایی که نام هر دارو به همراه سال و کارخانه تولید کننده بر روی آن حک شده بود.
مسئول دواخانه بر اساس نسخه کتابی که داشت این داروها را با ترکیبات ذکر شده مخلوط کرده و داروی جدید درمانی را تهیه و تحویل بیمار می داد.
وسایل طب قدیمی، نسخه های پزشکی مربوط به سال ۱۲۹۸ شمسی، ترازوهای مخصوص توزین داروها، گواهی پزشکی (۱۳۰۶ شمسی)، کتاب فرمول های طبی دکتر تومانیان، میکروسکوپ (مربوط به سال۱۸۷۴ میلادی)، پیشخوان دارو فروشی و اسبابی از این دست، با ذوق و سلیقه تمام جمع آوری شده و در موزه مشاغل به نمایش درآمده است.
در این بخش مجموعه ای از شیشه های قدیمی دارو از سردابه یک پزشک پیر در تهران خریداری شده است.
آنتیک فروشی:
این مغازه ها در دوره قاجار، نقش فروشگاههای کادوئی، لوازم خارجی، و تشریفاتی امروز را عهده دار بودند.
آسیاب:
سنگ های بزرگ و سیاه آسیاب، به همراه محورهای چدنی قدیمی، کار آرد سازی و تبدیل گندم به آرد را عهده دار بودند. کاری که اکنون درکارخانجات بزرگ و مدرن صورت می گیرد. اکنون نمونه هایی از آن سنگها و سایل آرد سازی توسط سرابی گردآوری شده است.
رنگرزی:
هنوز هم برخی از مردم آذربایجان در ضرب المثل های خویش از کلمه بویاخ خانه استفاده می کنند. اما بویاخ خانه مرکزی بود که در آنجا لوازم رنگرزی فروخته و با آن فرش، جاجیم، گلیم و الیاف را رنگ می کردند.
تعدادی از لوازم اصلی این حرفه شامل دیگ های بزرگ رنگرزی و قوطی های رنگ قدیمی نیز جمع آوری شده و در این موزه به نمایش درخواهد آمد.
مطبعه (چاپخانه):
یکی از قدیمی ترین دستگاههای چاپ پدالی که بدون برق کار می کرد در دوره مظفرالدین شاه قاجار به تبریز آورده شد. اکنون آن دستگاه چاپ با صرف میلیون ها تومان توسط آقای سرابی خریداری شده و برای موزه مشاغل تدارک دیده شده است. غیر از این دستگاه چاپ، قفسه ها و جعبه های حروف سربی دستی هم گردآوری شده است.
صحافی:
ابزارآلات قدیمی نظیر گیره مخصوص این حرفه، جلدسازی، سریش و … هم در این موزه، جایگاه ویژه ای برای خود دارند.
***
به منظور افزایش جاذبه های موزه بازار و طبیعی جلوه کرد این موزه منحصر بفرد، سیستم صوتی مربوط به مشاغل مختلف در تک تک حجره های این موزه نصب شده‌است و به این ترتیب، بازدیدکنندگان با وارد شدن به آن حجره، صدای فعالیت شغل موجود در آن حجره را خواهند شنید و نوعی حس نوستالژیک در بازدید کنندگان به وجود آید. در راه رو عمومی این بازار نیز صدای طبیعی تردد مردم در داخل بازار تبریز و صدای باربرها شنیده می‌شود.
این موزه در جنب بازار تبریز و همگون با معماری این بازار تاریخی احداث شده و برای اولین بار در کشور اجرا می شود.
شایان ذکر است موزه مشاغل در سه طبقه سازه ای اجرا شده است که یک طبقه به موزه بازار و طبقات دیگر به نمایشگاه تصاویر مشاغل بازار و سایر کارهای هنری اختصاص یافته است.
رضا سرابی اقدم در مورد آثار و وسایل گرد آوری شده می گوید:
آنچه بیش از همه در این راه سخت و طاقت فرسا برای ما مهم بود، اصالت هر یک از اسباب و آثار بود. یک موزه زمانی ارزش دارد که نسخه اصلی یک وسیله در معرض دید عموم قرار گیرد و گرنه ارائه کپی یک سند تاریخی، هیچ ارزش تاریخی و اسنادی ندارد. به همین خاطر در طی ۲۵ سال گذشته همواره به اصلی بودن آثار بیش از همه توجه می کردیم. اصالت اجناس را هم از روی عکسهای قدیمی و نوشته های کتاب های مستند و معتبر تشخیص می‌دادیم. به عنوان مثال طرح چرخهای اولین خودرویی را که در دوره قاجار وارد ایران شد (۱۹۰۴ میلادی) از یک کتاب تاریخی پیدا کردیم. طرحی که به ما کمک کرد تا به چرخی برسیم که کاملاً با نمونه عکس آن تطابق دارد. و یا برای احیاء و اجرای طرح میراب تبریز، شکل بشکه های مخصوص آن دوران که در منطقه گازران تبریز به کار گرفته می شد از چند کتاب قدیمی استخراج شد.
جالب است بدانید که بشکه های آبرسانی و فروش آب در تبریز قدیم با بشکه های آب سایر شهرهای ایران در آن دوران کمی فرق داشت و این تفاوت ظاهری خود گویای آن است که تبریز در آن دوران صنعتی تر و مترقی تر از سایر شهرهای ایران بود.
برای تاسیس این موزه باید بازارچه ای به شکل قدیمی در تبریز ساخته میشد تا این مغازه ها در دو سوی این بازارچه جای بگیرند و برای اینکه با الگوبرداری از طرح بازارچه های قدیمی تبریز و نیز سایر مشاغل فعال در آن دوران، نظیر دستفروشانی که در جلو و یا داخل بازارچه تردد می کردند به این بازارچه روح بدهیم ، مشاغلی نظیر چاقو تیزکن، فایطونچی، حمال(کارگر) و… هم در بازارچه های قدیمی تبریز حضوری زنده و موثر خواهند داشت.
با اعلام ثبت جهانی بازار سنتی تبریز در فهرست یونسکو، یک بار دیگر، موضوع تجارت و داد و ستد در عهد قدیم به ویژه در بازار سنتی تبریز در کانون توجه محافل خبری و تاریخی قرار گرفت، از این رو تردیدی نیست که بنای این مجموعه به تنهایی ارزش ندارد بلکه زنده و پویا بودن این مجموعه، کمیت، کیفیت و تنوع اصناف و داد و ستد در آن، عامل مهمی در ثبت این اثر بوده است. با این اوصاف، پرداختن به مشاغل و اصناف این بازار در یکصد سال گذشته، خود می تواند بر حلاوت و لطافت این اثر و جذب گردشگر بیفزاید و راه اندازی موزه مشاغل خود کمک بزرگی به این هدف خواهد بود.
یعقوب و رضا سرابی اقدم، نه تنها در زمینه راه اندازی موزه مشاغل ایران از خود شور و شوق وصف ناپذیر نشان داده اند بلکه مجموعه داران خلّاق جالبی هم هستند. کلکسیون فانوس های قدیمی ایران (حدود ۷۰ فانوس) مجموعه شیرهای آب انبار، مجموعه پنجره های مشبک و گره چینی قدیمی، کلکسیون جنگ افزارهای قدیمی و سرنیزه ها، مجموعه نامه های پستی ایران در دوره قاجار و دستگاههای تلگراف و تلفن های قدیمی، لوازم تحریر و اداری قدیمی، سکه، نشان ها و مدالهای شجاعت جنگی به ویژه جنگ جهانی اول، از دیگر وسایل ارزشمندی است که برادران سرابی برای جمع آوری آنها همت ویژه گمارده اند.
آثار تجسمی و مجسمه های هنری این دو برادر نه تنها در تبریز بلکه در اکثر شهرهای ایران به نمایش درآمده است مجسمه ابن سینا در شهرهای بابلسر و میناب، دختر قاجار و توپ قدیمی در میناب، سنگ نوشته سوگند نامه بقراط در تهران، دختر روستایی در کرج و تندیس حاج رسول صدقیانی، توپ جنگی برای موزه‌های مشروطه و قاجار تبریز و مجسمه عکاس باشی تربیت و مجسمه هواپیمای کلنل پسیان خلبان تبریزی در سه راهی مرند اکنون در معرض تماشای بازدیدکنندگان و علاقمندان به تاریخ ایران و آذربایجان قرار گرفته است.
گفتنی است ایجاد موزه ای با عنوان موزه مشاغل ، اولینی دیگر به فهرست بلندبالای اولین های شهر تبریز افزود.
منبع: تبریزپدیا
۱. اگر خاطره یا تجربه‌ای درباره این مکان دارید اینجا بهترین جا برای به اشتراک‌گذاری اون هست.
۲. لطفا فقط دیدگاه، خاطره یا تجربیات‌تون در مورد مکان فوق رو اینجا بنویسید. برای تماس با ما یا مشارکت در پروژه به صفحه تماس با ما مراجعه کنید.